Pise Marijan David Vajda

Jewish immigrants came from the shtetls and ghettos out to Hollywood….in this magical place that had no relationship to any reality they had ever seen before in their lives,or that anyone else had ever seen,they decided to create their idea of eastern aristocracy…..

The American dream - is a Jewish invention - Jill Robinson

Trazeći filmove za Jevrejski Filmski Festival Beograd kroz moju filmsku biblioteku, naišao sam na jednu meni dragu knjigu: ”An Empire of Their Own-How the Jews invented Hollywood”  by Neal Gabler.

S obzirom na to da danas Jevreji cine samo dva procenta ukupnog americkog stanovnistva,sa tendencijom da se taj procenat smanjuje,postavlja se pitanje zasto su Jevreji tako istaknuti u Hollywoodu? Zasto su tako uspesni? Da li je jevrejska kultura povezana sa filmom? Da li postoji tradicija jevrejskog pripovedanja koja daje Jevrejima vodecu ulogu u filmskoj industriji?

U jevrejskim domovima price i knjige obicno igraju veliku ulogu. Charles Lewinsky, uspesan scenarista i romanopisac, naglasava vrednost pisanja koja je uvek imala za ljude od knjige. ”Citanje je oduvek bilo vazno u judaizmu, i gde god je puno citanja,postoji veca sansa i za pisanje”. Obrazovanje je vredna roba u judaizmu. Ne samo zbog duge tradicije biblijskog tumacenja, nego i zbog toga sto se obrazovanje moze poneti svugde. ”Za ljude koji su progonjeni u istoriji to je vazan faktor”. Ali glavni razlog njihovog uspeha nije pisanje tradicije. Odlucujucu ulogu  su imali drustveni uslovi u SAD.

Harry Cohn, William Fox, Carl Laemle, Louis B.Mayer, Jack and Harry Warner, Adolph Zukor, osnivaci glavnih studija 1910-ih i 1920-ih godina: Universal, Paramount, Columbia, Metro Goldwyn Mayer i Warner Brothers zajedno su stvorili ono sto se i danas zove Hollywood. Biografije generacije osnivaca su slicne, svi su imigranti ili deca imigranata. Ljudi skromnog porekla koji su zeleli da pobegnu od diskriminacije i progonjenja iz zemalja istocne Evrope,trazeci srecu u zemlji neogranicenih mogucnosti.

Pored tekstilne industrije, film je je bio jedan od retkih poslova koji je u to vreme bio dostupan Jevrejima u SAD.

Film je imao veoma drugačiji status na pocetku. U katolickim zemljama film je od pocetka  bio ozbiljna umetnicka forma. U Francuskoj je srednja klasa investirala u film, u Italiji je aristokratija bila glavni donator. U protestanskoj-puritanskoj Americi film je bio sumnjiv i los posao. Bioskopa nije bilo, vec playhouse automata gde se samo stojeci mogao videti kratak isecak filma. Dok su se u Evropi 1910-ih godina snimali igrani filmovi, film je u SAD bio nesto vise od kratke vasarske atrakcije, posebno za imigrante koji nisu govorili engleski. Opisan kao”dodgy” posao, filmski posao nije bio privlacan poznatim Amerikancima. Cak i Thomas Edison, koji je sebe smatrao pronalazacem filma, u njemu nije video nikakvu kulturu, samo prvenstveno tehnicko postignuce cije patente je ljubomorno cuvao. To je pruzilo sansu socijalno marginalizovima grupama kao sto su bili jevrejski imigranti. Cinjenica da su Jevreji bili uspesni,nije samo zbog svoje brojnosti; hiljade imigranata su morali od necega da zive. U to vreme Jevreji su imali vaznu ulogu umnogim zanimanjima koja su se smatrala nepristojnim, od filma do boksa, do mafije. Hanno Loewy, director Jevrejskog muzeja u Austriji pominje i  industriju ploca. ”Istorija filma i muzicke industrije je gotovo identicna. U oba slucaja Jevreji cine pronalaske Edisona, fonograf i filmsku kameru, masovnim medijima”.

Stuacija je slicna  u Nemackoj, gde je film bio kriticki posmatran,a Jevreji su, za razliku od Francuske I italije, privukli mase u bioskope. To je ironija istorije da su jevrejske filmadzije, kao sto su Ernst Lubitsch,Josef von Sternberg ili Fred Zinnemann, koji su oblikovali nemacku kinematografiju 1920-ih i 1930-ih,  kasnije emigrirali u Hollywood, gde su  imali veliki uticaj. Lubitsch, ”Vajmarska zvezda”, otisao je 1922. godine a deceniju kasnije i mnogi drugi, kao Billy Wilder i Robert Siodmak bezeci od nacista. Za Hollywood ovaj masovni transfer talenata bio je bozji dar. S druge strane, nemacki film se nikad nije oporavio od tog gubitka.

“Jevreji su shvatili vrlo rano da treba ujediniti zabavu i posao” kaze Hanno Loewy. Iako ovo zvuci kao antisemitski klise , moze se tumaciti  i pozitivno: ”To je super ako imate mogucnost videti nesto lepo i to dati drugima”. Nemi  film je bio privlacan za sve imigrante. Konacno, zar nisu  svi Amerikanci  imigranti? Jevreji su proizvodili filmove za publiku iz koje su sami poticali.

Zelja za prihvatanjemse takodje odrazila na filmove. U svojoj knjizi Gabler kaze da su holivudski Jevreji u filmu videli ne samo mogucnost drustvenog napretka. Shodno tome,pokusali su vasarsku atrakciju  pretvoriti u prepoznatljivu umetnicku formu. Jedan od nacina je bio snimati film po pozorisnim komadima sa poznatim glumcima. Velika imena trebalo je da privuku gledaoce u bioskop, dok su poznati pozorisni komadi privlacili srednju klasu. Film se transformisao iz potencijalno stetne zabave nizeg nivoa do ozbiljne zabave za celu porodicu.

Gabler tvrdi da je zelja da ostave svoju proslosti postanu prepoznatljiv deo americkog drustva, dovela je jevrejske producente da idealizuju novu domovinu u svojim filmovima. Upravo zbog toga sto nisu pripadali elitnom drustvu, stvorili su svoj san o Americi. Buduci da je film postao najglavniji medij u 20 veku, ova vizija Sjedinjenih drzava prozela je celokupnu americku kulturu.

“Americki san bio je pronalazak jevrejskih imigranata”.